Degrowth, NIMBY και αποκέντρωση

Γιατί η επιστροφή στο χωριό δεν είναι λύση για την Ελλάδα του αύριο

Αυτός είναι ο κόσμος μας:

Το 80% του παγκόσμιου ΑΕΠ παράγεται στις πόλεις. Μεταξύ της αστικοποίησης και της οικονομικής ανάπτυξης υπάρχει μια αιτιώδης σχέση όπου η αστικοποίηση την επηρεάζει θετικά. Όλος ο πλανήτης (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας) τον τελευταίο αιώνα χρησιμοποιεί την αστικοποίηση για να ξεφύγει από την φτώχεια και να αποκτήσει ποιότητα ζωής. Έχουμε ξαναγράψει το γιατί:

Αν ο πληθυσμός μιας πόλης διπλασιαστεί, δηλαδή αυξηθεί κατά 100%, η παραγωγικότητα αυξάνεται κατά τουλάχιστον 115%, η απασχόληση κατά 134%, οι πατέντες κατά 127%, δηλαδή υπερδιπασιάζονται. Ταυτόχρονα, η συνολική επιφάνεια των δρόμων αυξάνεται μόνο κατά 83% και το συνολικό μήκος των καλωδίων κατά 87%. Αυτά τα νούμερα είναι μαγικά. Πραγματοποιούνται γιατί οι πόλεις συγκεντρώνοντας επιχειρήσεις, ταλέντα και πόρους, δημιουργούν έντονα αποτελέσματα δικτύου και ισχυρές οικονομίες κλίμακος.

Ο πρωθυπουργός και «Τα Χωριάτικα»

Ο πρωθυπουργός την προηγούμενη εβδομάδα παραχώρησε συνέντευξη στην επαρχιακή εφημερίδα «Τα Χωριάτικα». Σε αυτή, μας παροτρύνει να γυρίσουμε στα χωριά μας για να γίνουμε αγρότες ή να δουλεύουμε εξ αποστάσεως. Δεν θα δώσω ιδιαίτερη βαρύτητα σε αυτή τη δήλωση γιατί θεωρώ πως ο λόγος που το κάνει είναι καθαρά επικοινωνιακός και όχι μια πραγματική πολιτική στάση.

Όμως υπάρχουν εξαιρετικοί άνθρωποι που πιστεύουν πως στο χωριό μπορούν να είναι η καλύτερη εκδοχή του εαυτού τους και να ζήσουν την καλύτερη πιθανή ζωή. Το να ξέρουμε ποιοι είμαστε και τι μας αρέσει είναι κάτι που εκτιμώ πραγματικά και μια από τις βασικές αξίες μου είναι πως όλοι πρέπει να έχουμε την ελευθερία να ζούμε όπως ακριβώς επιλέγουμε αρκεί να μην επιβαρύνουμε οποιονδήποτε άλλο με τις επιλογές μας. Και κάπου εδώ ξεκινάει το πρόβλημα. Γιατί στην πραγματικότητα αυτό που ζητούν κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους είναι το κράτος να επιδοτήσει τον συγκεκριμένο τρόπο ζωής μέχρι να γίνει αρκετά ελκυστικός ώστε να τον υιοθετήσουν και άλλοι. Με λίγα λόγια τους τραβάει η αισθητική της βουκολικής ζωής και τα vibes του χωριού αλλά όχι η πραγματικότητα του.

Το κράτος φυσικά επιδοτεί διάφορα πράγματα. Η λογική πίσω από τις επιδοτήσεις όμως είναι πως με αυτές θα καταφέρει την υιοθέτηση πρακτικών που φέρνουν μεγαλύτερα κοινωνικά οφέλη από το κόστος τους. Όπως π.χ. η αγορά ηλεκτρικών αυτοκινήτων ή η ενεργειακή αναβάθμιση κατοικιών. Το ζήτημα με την επιδότηση της επιστροφής στο χωριό είναι πως σε κρατικό επίπεδο είναι μια καθαρή απώλεια. Δηλαδή κοστίζει παραπάνω από την ονομαστική αξία της επειδή μειώνει τις θετικές επιδράσεις της συγκέντρωσης του πληθυσμού στην οικονομία και την καινοτομία (είμαστε πιο παραγωγικοί όταν είμαστε ο ένας κοντά στον άλλον) και τις οικονομίες κλίμακας (όσο πιο απλωμένοι είμαστε τόσο πιο κοστοβόρες είναι οι υποδομές).

Η δήλωση του πρωθυπουργού πως “Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η ζωή στο χωριό είναι πολύ φθηνότερη από τη ζωή σε μία πόλη και ακόμα φθηνότερη από τη ζωή, ενδεχομένως, στην πρωτεύουσα.” ισχύει μόνο αν αγνοήσουμε όλες τις εξωτερικότητες. Ένα σχολείο για 10 παιδιά κοστίζει περισσότερο από ένα σχολείο για 100 γιατί τα σταθερά κόστη μοιράζονται σε λιγότερα άτομα. Το ίδιο με το απορριμματοφόρο, την αστυνόμευση, την πυροσβεστική κ.ο.κ.

Μα, έρχεται η βασική ένσταση, έχουμε φτάσει σε αυτή την κατάσταση επειδή τόσα χρόνια η Αττική “ρουφάει όλους τους διαθέσιμους πόρους, αφαιμάζοντας την περιφέρεια”. Σωστά, αλλά με ποιους μηχανισμούς;

Όχι του κεντρικού κράτους. Η κατανομή των Κεντρικών Αυτοτελή Πόρων στους δήμους βασίζεται κυρίως στο ελάχιστο κόστος λειτουργίας ανά κάτοικο (91,78% βαρύτητα), με πρόσθετα μικρότερα κριτήρια όπως η έκταση (2%), η διοικητική δομή (4%) και ειδικές συνθήκες όπως νησιωτικότητα ή ορεινότητα (2,5% συνολικά), διασφαλίζοντας ότι κανένας δήμος δεν λαμβάνει λιγότερο από το 92,5% της προηγούμενης χρηματοδότησης.

Ούτε της Ευρώπης. “Το Εταιρικό Σύμφωνο Περιφερειακής Ανάπτυξης ή αλλιώς τα Διαρθρωτικά Ταμεία και το Ταμείο Συνοχής είναι χρηματοδοτικοί πόροι που διατίθενται από την Ευρωπαϊκή Ένωση για δύο σχετιζόμενους μεταξύ τους σκοπούς: την υποστήριξη για τις φτωχότερες περιφέρειες της Ευρώπης και την υποστήριξη για την ενοποίηση των ευρωπαϊκών υποδομών, ιδίως στον τομέα των μεταφορών. Τα πρώην προγράμματα εφαρμόστηκαν από 1η Ιανουαρίου 2007 έως 31 Δεκεμβρίου 2013 με προϋπολογισμό € 277 δις για τα Διαρθρωτικά Ταμεία, και € 70 δις για το Ταμείο Συνοχής και από 1η Ιανουαρίου 2014 εώς 31η Δεκεμβρίου 2020. Το τρέχον πρόγραμμα ξεκίνησε το 2021 και θα διαρκέσει έως το 2027. Μαζί με την Κοινή Γεωργική Πολιτική, τα διαρθρωτικά ταμεία και το ταμείο συνοχής αποτελούν το μεγαλύτερο κομμάτι της συνολικής χρηματοδότησης που πραγματοποιεί η ΕΕ, και το μεγαλύτερο μέρος των συνολικών δαπανών της ΕΕ.”

Τι μας μένει; Η ελευθερία των ανθρώπων να κυνηγάνε την καλύτερη πιθανή για αυτούς ζωή και η ελευθερία επιχειρήσεων και οργανισμών να λειτουργούν στο ανώτατο δυνατό επίπεδο. Δηλαδή ο μηχανισμός που έχει βγάλει από την ακραία φτώχεια περισσότερο από 1 δισεκατομμύριο ανθρώπους από το 1990. Η μόνη εφαρμόσιμη πρόταση για να σταματήσει αυτή η ροή δεν μπορεί να είναι άλλη από το να αποφασίζουμε κεντρικά που θα ζούμε, δουλεύουμε και επιχειρούμε. ΕΣΣΔ κανείς;

Degrowth και NIMBY

Αυτό που καταλήγουν να ζητάνε αυτές οι φωνές, κάποιες συνειδητά και κάποιες όχι, είναι το λεγόμενο degrowth, δηλαδή μια πολιτική μείωσης των επιπέδων παραγωγής και κατανάλωσης. Η βασική λογική είναι πως έτσι θα διατηρηθούν οι φυσικοί πόροι και θα ελαχιστοποιηθεί η περιβαλλοντική ζημία. Δίνοντας έμφαση στην τοπική παραγωγή και κατανάλωση, και όχι στην κλίμακα, η αποανάπτυξη προωθεί επίσης τη διατήρηση των τοπικών παραδόσεων.

Στην ίδια συζήτηση για την επιστροφή στο χωριό εκφράστηκε και η NIMBY κουλτούρα μέσω των ανεμογεννητριών. Ενώ οι θεωρητικές βάσεις των δύο κινημάτων είναι πολύ διαφορετικές, το συγκεκριμένο γεγονός δεν μου προκάλεσε έκπληξη. Μπορεί η αποανάπτυξη να προωθεί μια ριζοσπαστική αναδιοργάνωση της κοινωνίας και της κατανάλωσης, και το NIMBY να επιδιώκει τη διατήρηση του τοπικού status quo, όμως στην πράξη συχνά συγκλίνουν στην αντίθεσή τους σε αναπτυξιακά έργα. Για διαφορετικούς λόγους - το NIMBY για την προστασία των τοπικών συμφερόντων και η αποανάπτυξη από συστημική κριτική. Έτσι, η ριζοσπαστική ρητορική της αποανάπτυξης καταλήγει να ενισχύει συντηρητικές θέσεις, εμποδίζοντας ακόμη και έργα που θα μπορούσαν να συμβάλουν στη βιωσιμότητα, όπως η πυκνή δόμηση και οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Και αν το degrowth κίνημα ενδιαφερόταν πραγματικά για την αλήθεια, θα προχωρούσε το επιχείρημα περί προστασίας της φύσης στο λογικό του τέλος: η ύψιστη προστασία της φύσης είναι η παντελής έλλειψη ανθρώπινης δραστηριότητας. Σας ακούγεται οικολογικό να φτιάχνουμε δρόμους και υποδομές στα βουνά για να φτάσουμε στο χωριό, όπου θα ανάβουμε το τζάκι μας, συμβάλλοντας στην τοπική ατμοσφαιρική ρύπανση, και θα διαταράσουμε τα τοπικά οικοσυστήματα με την παρουσία μας; Είναι χειρότερη η αννεμογενήτρια για το περιβάλλον από τους δρόμους και τα αυτοκίνητα μας; Δεν είναι.

Με άλλα λόγια, οι πόλεις έχουν χαμηλότερο περιβαλλοντικό αντίκτυπο ανά κάτοικο σε σύγκριση με τις αγροτικές ή προαστιακές περιοχές. Αυτό οφείλεται στην πυκνή δόμηση που μειώνει την εξάρτηση από τα αυτοκίνητα μέσω της δυνατότητας περπατήματος και των δημόσιων συγκοινωνιών, στην ενεργειακή αποδοτικότητα των πολυκατοικιών που μοιράζονται τοίχους και απαιτούν λιγότερη θέρμανση ανά κάτοικο, στη συγκέντρωση της ανθρώπινης δραστηριότητας σε μικρότερο χώρο που διατηρεί περισσότερη φυσική γη, και στην αποδοτικότερη υποδομή με μικρότερα δίκτυα κοινής ωφέλειας ανά κάτοικο. 

Φιλοδοξίες

Η λογική του να μοιράσουμε διαφορετικά τα λίγα που έχουμε, προσωπικά δεν μου κάθεται καθόλου καλά. Τη βρίσκω μια ηττοπαθή στάση που αποδεχόμαστε πως θα έχουμε πάντα αυτά τα λίγα οπότε ας τα έχουμε εκεί που μας αγοράζουν καλύτερη “ποιότητα ζωής”. Και ας κερδίζει ψήφους, δεν είναι κάτι που μου αρέσει να διαβάζω από θεσμικά πρόσωπα.

Οι πόλεις δεν είναι απλά τόποι διαμονής. Αποτελούν την κινητήρια δύναμη της καινοτομίας, της ανάπτυξης, και του πολιτισμού. Μια προοδευτική κοινωνία θα πρέπει να νοιάζεται για το πως, με μελετημένο σχεδιασμό και διακυβέρνηση, θα τις καλλιεργήσει. Όχι πως θα τις περιορίσει.

Το πρόβλημα με την Ελλάδα δεν είναι πως κάνει πολλά με λάθος τρόπο, αλλά πως δεν κάνει αρκετά. Δεν είναι λύση να μοιράσουμε και χαλάσουμε αυτά που έχουμε, αλλά να δημιουργήσουμε στις υπόλοιπες πόλεις και χωριά μας δραστηριότητες που η Αθήνα δεν έχει ή δεν μπορεί να έχει. Η πίτα πρέπει να μεγαλώσει πολύ ακόμα για να συζητάμε σήμερα πως θα μικρύνουμε τις πόλεις μας και όχι για το πως θα αναπτυχθούμε όλοι μαζί.

Από τη στιγμή που η ζωή στην πόλη είναι τόσο χάλια όσο ακούω συνέχεια, θα περίμενα να βλέπω περισσότερους από εσάς να φεύγετε από αυτές. Όμως οι εκατοντάδες χιλιάδες που άφησαν τις πόλεις μας τα τελευταία 15 χρόνια πήγαν στο εξωτερικό και τη θέση τους πήραν άνθρωποι από την επαρχία. Οι προόρισμοι που σήμερα παρέχουν ανταγωνιστική ποιότητας ζωής, σε όλες τις διαστάσεις της, δεν χρειάζονται επιδότηση. Την περίοδο 2011-2021, ο πληθυσμός της χώρας μειώθηκε κατά 3,5%. Από το 2010 μέχρι το 2022, έφυγαν από την Ελλάδα 1.079.992 άτομα από τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό. Στην Αττική ο πληθυσμός μειώθηκε μόλις 0,9%, δηλαδή ένα καθαρό κέρδος 2,6% σε σχέση με το σύνολο της χώρας. Στη Θεσσαλονίκη (περιφέρεια) κατά 1,7%, καθαρό κέρδος 1,8%. Το Νότιο Αιγαίο από την άλλη, αύξησε τον πλυθησμό του κατά 6,1%. Ταυτόχρονα, ο πληθυσμός των Σερρών (ο νομός όπου εκδίδονται τα «Τα Χωριάτικα») μειώθηκε 14,3%, της Ημαθίας 7,5% και της Πέλλας 9,6%. Οι άνθρωποι ψηφίζουν με τα πόδια τους και προτεραιότητα είναι η ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή. Από το 2007 είμαστε αστικό είδος, δηλαδή ζούμε περισσότεροι σε πόλεις από ότι όχι, και μέχρι το 2050 το 70% από εμάς θα ζει σε αυτές. Και αυτό είναι feature και όχι bug της ανθρώπινης προόδου.

---

Που πήγαν τα links;

Όπως ανέφερα στην ανασκόπηση του 2024, πλέον έχω την ευκαιρία να γράφω περισσότερο. Έτσι, φέτος θα πειραματιστούμε με τη μορφή του newsletter. Θα σας στέλνω τα links σε ξεχωριστό γράμμα, ώστε να έχω το χώρο και το χρόνο να παρέχω σύντομα σχόλια όπου έχει νόημα. Και πέρα από άρθρα και συνδέσμους, θα δοκιμάσουμε και άλλα πράγματα.

Ένα από αυτά είναι η ενεργοποίηση της λειτουργίας chat για τους συνδρομητές του newsletter. Αυτό θα μας επιτρέψει να ανταλλάσσουμε απόψεις πιο άμεσα και να γνωριστούμε καλύτερα. Μπορείτε να το βρείτε εδώ:

Καλή Χρονιά!